Về tên gọi “Băng Bột” ở huyện Bình An – Đất thủ

• TS. Huỳnh Ngọc Đáng
• 25/07/2012

Nhiều tên đất, tên làng, tên sông, núi, phố chợ, thành trì, bến sông…của huyện Bình An-Thủ Dầu Một xưa, ngày nay đã không còn được sử dụng. Nhiều nhà nghiên cứu lịch sử địa phương khi viết về Thủ Dầu Một-Bình Dương đã vì nhiều lý do mà có những sự nhầm lẫn đáng tiếc về các tên gọi xưa của địa phương. Trường hợp tên gọi Băng Bột (có lúc gọi là Thủy Vọt hay Băng Vọt) là một ví dụ điển hình.

Vừa qua, tập bản thảo Thủ Dầu Một-Bình Dương, đất nước con người, sau thời gian nghiên cứu biên soạn đã được đưa vào xem xét nghiệm thu. Trong tập bản thảo này, ở trang 71, tác giả ghi “…đến năm Quí Dậu (1813), tháng 2, vua Gia Long mới đặt chức tri huyện cho các huyện trực thuộc thành Gia Định, mỗi huyện 2 người, huyện lỵ Bình An ở Băng Vọt (Băng Bột)…” Trong một vài tài liệu khác, nhất là trong bộ Địa chí Bình Dương vừa xuất bản cũng có tác giả ghi như vậy. Nhưng hầu hết các tác giả đều không ghi chú rõ xuất xứ. Trong tập sách này, các tác giả cũng không ghi chú xuất xứ. Đây là thiếu sót đáng lưu ý.

Đọc lại Gia Định Chí của Trịnh Hoài Đức thì Băng Bột (冰勃) vừa là tên của một con sông vừa là tên của một khu chợ: “…Sông Băng Bột ở cực giới Tây Bắc của trấn, bắt nguồn từ chằm Đồng Nhai (chằm ấy tròn rộng sâu trong, cây rừng dày rậm, các bộ lạc man sinh sống ở đó) bẻ ngoặc sang đông nước ngọt chứa chan, đi qua đầu địa giới trấn Phiên An làm sông Tân Bình mà nước chuyển thành lạt…”[1] Sau đó xấp xỉ 50 năm, dưới thời Tự Đức, Sách Đại Nam Nhất Thông Chí được biên soạn, đã ghi chép về sông Băng Bột như sau:

“…ở thượng lưu sông Bình Giang, cách huyện Bình An 62 dặm về phía tây bắc, phát nguyên từ lâm phận Cam Xa, nước các khe chằm giao hội với nhau, chảy ngoặc sang phía đông, nước ngọt đầy dẫy, quanh co gần 40 dặm, hợp với sông Thanh Lưu tỉnh Gia Định làm ngã ba sông Tân Bình mà chất nước chuyển thành lợ…” [2]

Như vậy sách này chỉ bổ sung thêm chi tiết phát nguyên từ lâm phận Cam Xa. Địa danh Cam Xa nay vẫn thỉnh thoảng còn được dùng, thuộc vùng phía tây của tỉnh Bình Phước.

Theo như miêu tả của Gia Định Chí và Đại Nam Nhất Thống Chí thì  sông Băng Bột chính là đoạn sông từ đầu nguồn sông Sài Gòn, chảy qua Dầu Tiếng, thị xã TDM, Lái Thiêu hiện nay, là ranh giới tự nhiên giữa Bình Dương với Thành phố HCM và tỉnh Tây Ninh.

Còn chợ Băng Bột cũng đã được Gia Định Chí của Trịnh Hoài Đức ghi chép như sau:

Chợ Băng Bột ở tổng Bình Chánh, cửa nhà trù mật, thuyền bè suốt bến, nhiều sản vật sơn dã…[3] .

Theo miêu tả này của Trịnh Hoài Đức thì chợ Băng Bột phải nằm bên sông, chợ đã buôn bán nhộn nhịp sầm uất ngay từ thời Trịnh Hoài Đức viết bộ Gia Định Chí, tức là ngay từ thời Gia Long (trước năm 1820). Còn tổng Bình Chánh lúc này đã có tới 50 xã, thôn, phường, ấp, xóm và về cơ bản địa bàn của nó thuộc khu vực của thị xã TDM, thị xã Thuận An và huyện Bến Cát ngày nay của tỉnh Bình Dương.

Vậy chợ Băng Bột là chợ nào, vị trí ở đâu, thuộc vùng nào ngày nay của Bình Dương? Trả lời câu hỏi này thật không dễ dàng. Cả khu vực này đương thời không hề có khu chợ nào có vóc dáng như miêu tả nói trên của Trịnh Hoài Đức.

Để có thể bước đầu trả lời câu hỏi này chúng ta cần lưu ý:

- Trong Gia Định Chí của Trịnh Hoài Đức (biên soạn trong thời Gia Long, đến đầu thời Minh Mạng đem trình và được khắc bản in) có ghi tên nhiều khu chợ của tỉnh Biên Hòa đương thời như chợ Băng Bột (đã nêu trên), chợ Đường Sứ hay Đồng Sứ (nay là chợ Uyên Hưng, Tân Uyên, Bình Dương), chợ Bến Cá hay chợ Bình Thảo (nay thuộc huyện Công Thanh, Đồng Nai), chợ Bà Lỵ hay Bà Rịa, chợ Bình Quý hay còn gọi chợ Thủ Thêm…nhưng hoàn toàn không hề có tên chợ Phú Cường hay chợ Dầu Miệt, Dầu Một. Còn lỵ sở của huyện Bình An lúc này (trong thời Gia Long) được Gia Định Chí ghi là ở thôn Phú Lợi, tổng Bình Chánh [4]. Cũng lúc này, trong danh mục các thôn, xã của huyện Bình An không hề có thôn Phú Cường.

-    Nhưng, đến Đại nam Nhất Thống Chí, trong danh mục tên các chợ của tỉnh Biên Hòa đã không còn tên chợ Băng Bột nữa, trong khi đó lại có tên một ngôi chợ khác ở ngay huyện lỵ của huyện Bình An là chợ Phú Cường. Lỵ sở của huyện Bình An ở thôn Phú Cường được Đại Nam Nhất Thống Chí ghi chi tiết là chu vi 30 trượng, rào gỗ, ở địa phận thôn Phú Cường, dựng từ thời Gia Long [5]. Theo miêu tả thì chợ Phú Cường “…ở thôn Phú Cường, huyện Bình An, tục gọi chợ Dầu Một (hay Dầu Miệt), ở bên cạnh huyện lỵ, xe thuyền tấp nập…”[6]  là khu chợ sầm uất nhất nhì của khu vực. Như vậy, theo ghi chép trên thì lúc này đã có tên thôn Phú Cường và chợ Phú Cường.

-    Năm 1936, triều Nguyễn tiến hành đo đạc, lập địa bạ các thôn xã toàn Nam kỳ. Trong bộ sưu tập 344 quyển địa bạ của tỉnh Biên Hòa (trong đó có 89 quyển địa bạ của huyện Bình An), đều không có thôn Phú Cường. Xem xét tổng số 18 thôn xã mất địa bạ của tỉnh Biên Hòa (trong đó huyện Bình An mất 07 quyển) cũng đều không có tên thôn Phú Cường[7]. Điều này cho thấy mãi đến năm 1836, thôn Phú Cường vẫn chưa hình thành và tên chợ Phú Cường vẫn chưa có.  Điều đó có nghĩa là thôn Phú Cường gắn với tên chợ Phú Cường chỉ xuất hiện trong thời Thiệu Trị và Tự Đức. Khi triều đình cho soạn bộ Đại Nam Nhất Thống Chí (trong khoảng thời gian từ 1865 đến 1874) thì đã có thôn Phú Cường và tên chợp Phú Cường, và địa danh này đã được ghi chép vào địa chí của triều Nguyễn.  

-    Tất cả các tư liệu nêu trên có thể cho phép ta hiểu rằng: một là, đến lúc này (thời Tự Đức, khi tiến hành biên soạn bộ Đại Nam Nhất Thống Chí), tên chợ Băng Bột đã không còn nữa do những lý do nào đó mà có thể ta chưa rõ do không có tư liệu nào ghi chép. Nhưng tên sông Băng Bột vẫn còn và vẫn được ghi vào địa chí triều Nguyễn. Và hai là, chợ Băng Bột đến lúc này (có thể) đã đổi tên thành chợ Phú Cường và thôn Phú Cường được thành lập để trở thành lỵ sở của huyện Bình An, khi huyện này đã trở thành một địa bàn đông dân cư và có sức phát triển kinh tế xã hội khá thịnh vượng?? Cả hai cách hiểu trên đều cần có thêm tư liệu để chứng minh và loại trừ.

Đây sẽ là đề tài nghiên cứu khá thú vị, thu hút nhiều vị am hiểu tham gia ? Tin rằng, với sự quan tâm và khả năng nghiên cứu của nhiều vị có tâm huyết gần xa, lần lượt các tên đất tên sông… của vùng Bình An-Thủ Dầu Một xưa sẽ không còn xa lạ với người Bình Dương ngày nay nữa.

                                                                                          HNĐ

                                                                                        6/7/2011

TS. Huỳnh Ngọc Đáng