Miếu Bà Bình Nhâm, một di tích nhiều giá trị

• Hạ Trúc
• 25/07/2012

1/ Lịch sử hình thành

Bình Nhâm là một xã của Thị xã Thuận An, là vùng đất nổi tiếng với những vườn cây trĩu quả, với đặc sản sầu riêng, măng cụt, với bánh bèo bì, với khu du lịch Cầu Ngang, là điểm đến của nhiều tour du lịch sinh thái, miệt vườn trong và ngoài tỉnh.

Năm 1914, bà con nhân dân vùng Bình Nhâm hiện nay đã góp công, góp của cùng nhau xây dựng ngôi miếu thờ bà chúa chung của cả vùng – bà Chúa Xứ. Tương truyền Bà vốn là một người con của đất Bình Nhâm, sinh ra và lớn lên trên mảnh đất này, có nhiều công lao đóng góp để xây dựng quê hương mình nên khi bà mất, nhân dân tưởng nhớ công ơn Bà đã lập miếu thờ. Không ai nhớ tên, tuổi của Bà, trong tâm thức của nhân dân, Bà được đồng nhất với Bà Chúa Xứ - bà mẹ xứ sở của người Việt, người bảo vệ quê hương, thôn ấp. Ban đầu, miếu chỉ là một gian nhà nhỏ bằng thân cây, lợp lá đơn sơ, tọa lạc tại ấp Bình Phước, xã Bình Nhâm. Năm 2002, dưới sự phát động của ban trị sự miếu, nhân dân trong vùng đã chung tay đóng góp để xây dựng lại ngôi miếu cho khang trang, to đẹp hơn. Hai nhà mạnh thường quân đóng góp nhiều nhất lúc bấy giờ là ông Tư Trị (chủ hãng cám Bình Nhâm) và ông Năm Bình. Từ đó, miếu bà Bình Nhâm có diện mạo như ngày hôm nay.

Là một trong số ít miếu có tuổi đời gần 100 năm, nguyên vẹn sau hai cuộc chiến tranh chống Pháp, chống Mỹ, chứng kiến ngày độc lập cũng như sự đổi mới của quê hương, đất nước, miếu Bà Bình Nhâm thực sự là một chứng nhân lịch sử, là nơi lưu giữ nhiều giá trị lịch sử, văn hóa.

2/ Giá trị vật thể

Giống như ở đình, khi bước vào miếu chúng ta thấy một tấm bình phong án ngữ. Trên tấm bình phong, phía trước đắp nổi hình Ông Hổ, phía sau đắp nổi hình tượng Rồng uốn lượn trong mây. Bốn cột của bình phong đều có câu đối bằng chữ Hán.

Miếu Bà Bình Nhâm là một trong ít ngôi miếu có kiến trúc to, đẹp theo kiểu sắp đọi, gồm hai nếp nhà xếp liền nhau. Gian nhà võ ca, là nơi để các đoàn hát bóng biểu diễn, được xây dựng sau này, kiến trúc mới hơn, cột kèo bằng xi măng, mái được lợp bằng ngói ống kiểu Trung Quốc, diềm ngói và hàng ngói men xanh. Nóc mái đắp nổi hình thuyền, trên có gắn tượng lưỡng long chầu nguyệt bằng gốm men xanh. Dọc theo đường bờ nóc là các tượng tráng men nhiều màu sắc: ông mặt trời, bà mặt trăng, cá hóa rồng tượng trưng cho âm dương hòa hợp, sung túc, thiêng liêng.

Gian chánh điện – nơi đặt các trang thờ Bà, Tả ban, Hữu ban, Tiền hiền, Hậu hiền, mái lợp ngói âm dương được nâng đỡ bằng 4 cột gỗ lớn có tuổi đời cả trăm năm. Trong hai gian chánh điện và gian võ ca gồm tất cả 8 cặp câu đối chữ Hán, một cặp câu đối tiếng Việt, 6 bức hoành phi lớn, 6 khám thờ. Các chữ được đắp nổi hoặc chạm trổ trên nền hoa văn rồng, phụng, rùa, sen, sóng, nước,… sơn son thiếp vàng, vừa có ý nghĩa ca ngợi thần thánh, vừa có giá trị nghệ thuật thư pháp và thể hiện nghệ thuật chạm gỗ tinh xảo của người thợ Bình Dương. Những đồ dùng trong miếu: lư hương, bình bông, chân đèn… đều là những sản phẩm gốm của đất Bình Dương. Ngoài ra, trong khuôn viên miếu còn có nhà trù rộng rãi là nơi ban trị sự miếu tổ chức hội họp và là nơi tiếp đãi quan khách gần xa trong những dịp vía Bà

Miếu Bà Bình Nhâm là một ngôi miếu có kiến trúc đẹp, độc đáo, là sự kết hợp giữa gỗ và gạch ngói, giữa nghệ thuật chạm khắc cùng nghệ thuật đắp nổi, là sự kết hợp văn hóa giữa người Việt, người Hoa, giữa truyền thống và hiện đại, là minh chứng cho sự tài hoa, khéo léo của người thợ đất Bình Dương.

3/ Giá trị phi vật thể

Giá trị phi vật thể của miếu Bà trước hết đó là giá trị nhân văn, thể hiện niềm mong ước mà cha ông đã gửi gắm qua những câu đối, những bức hoành phi viết bằng chữ Hán

            - Gian võ ca.

Hoành phi:                                德 配 天

Đức phối thiên

Hoành phi bên phải:                  元 戎 大 德

                                                Nguyên nhung đại đức

Hoành phi giữa:                        元 戎 聖 德

                                                Nguyên nhung thánh đức

Câu đối:                        主 聖 南 邦 蕩 蕩 威 恩 仁 護 國

                                    Chúa thánh nam bang đãng đãng uy ân nhân hộ quốc

                                    處 神 越 地 洋 洋 盛 德 義 庇 民 

                                    Xứ thần việt địa dương dương thịnh đức nghĩa tí dân.

Hoành phi bên trái:                    靈 通 濩 境

                                                Linh thông hoạch cảnh

Hoành phi:                                萬 古 英 靈

                                                Vạn cổ anh linh

Câu đối:                        富 壽 康 寧 總 是 仁 慈 成 事 業

                                    Phú thọ khang ninh tổng thị nhân từ thành sự nghiệp

                                    貴 財 利 樂 皆 由 忠 孝 永 基 圖

                                    Quý tài lợi lạc giai do trung hiếu vĩnh cơ  đồ.

Câu đối:                        顯 聖 南 邦 濩 國 康 寧 乘 萬 古

                                    Hiển thánh nam bang hoạch quốc khang ninh thừa vạn cổ

                                    出 神 越 地 庇 民 昌 阜 立 千 秋

                                    Xuất thần việt địa tí dân xương phụ lập thiên thu.

- Gian chánh điện

Hoành phi:                    恩 光 普 照

                                    Ân quang phổ chiếu

Câu đối:                        寶 鼎 香 飄 氣 結 成 金 鳳 彩

                                    Bảo đỉnh hương phiêu khí kết thành kim phụng thái

                                    銀 臺 燭 耀 祥 光 吐  出 玉 龍

                                    Ngân đài chúc diệu tường quang thổ xuất ngọc long

Hoành phi:                    濩 祜 村中

                                    Hoạch hỗ thôn trung     

Câu đối             聖 德 杜 千 秋 永 保 黎 民 常 樂 業

                                    Thánh đức đỗ thiên thu vĩnh bảo lê dân thường lạc nghiệp

                                    神 恩 靈 萬 載 綿 長 村 社 共 安 居

                                    Thần ân linh vạn tải miên trường thôn xã cộng an cư      

Câu đối             主 忠 信 享 克 誠 禱 必 通 求 必 應

                                    Chủ trung tín hưởng khắc thành đảo tất thông cầu tất ứng

                                    使 方 民 愛 其 賜 赫 厥 聲 濯 厥 靈

                                    Sứ phương dân ái kỳ tứ hách quyết thanh trạc quyết linh

Bên phải là ban 前 賢

                                    Tiền hiền

Câu đối:                        神 恩 普(博) 鄉 中 鄰 邑 並 康 寧

                                    Thần ân phổ (bác) hương trung lân ấp tịnh khang ninh

                                    聖 德 霑 濡 內 籍 外 民 同 富 壽

                                    Thánh đức triêm nhu nội tịch ngoại dân đồng phú thọ

Bên trái là ban   後賢

                                    Hậu hiền

Câu đối:                        主 增 元 君 仁 (?) 三 江 安 世 界

                                    Chúa tăng nguyên quân nhân (?) tam giang an thế giới

                                    處 尊 聖 德 施 恩 四 海 顯 乾 坤

                           Xứ tôn thánh đức thi ân tứ hải hiển càn khôn

Bài vị:                           主處娘娘

                                    Chúa xứ nương nương

Bài vị Tả ban     :           令 四 男 証 明 降 下                  

                                    Lệnh tứ nam chứng minh giáng hạ

Bài vị Hữu ban: 令 姑 証 明 降 下

                                    Lệnh cô chứng minh giáng hạ

Giá trị văn hóa phi vật thể còn được thể hiện ở lệ cúng hàng năm từ tối ngày 13/8 đến trưa ngày 14/8. Mỗi lần cúng miếu thực sự là ngày hội của bà con quanh vùng. Mặc dù tổ chức khá bài bản, quy mô với những lễ như Lễ An vị, Túc yết, hát bóng, hát Địa Nàng nhưng cũng như phần đa miếu trên địa bàn Bình Dương, nghi lễ ở miếu diễn ra khá đơn giản, chú trọng vào phần hội hơn là phần lễ và có những nét khác biệt mang đặc trưng của lễ cúng miếu. Ngay từ ngày 10/8, ban quý tế đình đã họp mặt kết toán tài chính năm cũ và dựa vào nguồn kinh phí nhiều ít để tổ chức. Cũng trong ngày này, ban quý tế tổ chức phân công nhiệm vụ mọi người vào từng ban cụ thể như ban tế, ban tiếp tân, ban tài chính, ban nấu ăn… và mọi người cùng nhau quét dọn, rau nửa bụi bặm trong và ngoài miếu. Mọi khâu chuẩn bị tới sáng 13 là hoàn thành, bà con trong thôn ngoài xóm ra vào tấp nập, ai cũng muốn chung tay dọn dẹp, trang hoàng miếu để đón Bà. Chương trình văn nghệ gồm các tiết mục văn nghệ của Hội người cao tuổi, của các nhóm, CLB Đờn ca tài tử của địa phương tới góp vui càng làm cho không khí nơi miếu nhộn nhịp, vui vẻ. Lễ Túc yết vào 12 giờ khuya. Lễ vật là một con heo màu trắng được tắm rửa sạch sẽ, dắt lên “ra mắt” Bà rồi mới đem yết. Người ta đem một ít huyết, 1 nhúm lông heo chôn ở gốc cây bất kỳ trong khuôn viên miếu; một miếng thịt sống đặt ở bàn Ông Hổ; những ban khác đặt mỗi ban một “tợ” thịt luộc.

Chương trình chiếm nhiều thời gian nhất, được mong đợi nhất, thể hiện rõ nhất sự khác biệt của cúng miếu với cúng đình là Hát/múa bóng rỗi và chặp Địa Nàng. Từ gần 30 năm nay, người đứng ra Hát rỗi ở miếu Bình Nhâm chỉ có một, đó là bà Ba Đón. Bà năm nay đã 94 tuổi, là người con của đất Bình Nhâm, hát bóng đã hơn 70 năm, bà là cây đại thụ của làng hát bóng của TX. Thuận An nói riêng, tỉnh Bình Dương nói chung. Tuổi đã cao, không thể tự mình đi xa được nên ngay từ tối ngày 13 bà đã kêu con cháu trong nhà chở Bà cùng mâm vàng, mâm bạc, trầu cau (những lễ vật dâng Bà trong chặp hát/múa bóng) ra miếu. Bà sẽ ngủ lại ở miếu để sớm hôm sau hát/múa rỗi để dâng Bà. Hát bóng rỗi ở miếu Bình Nhâm gồm các xấp: Rỗi vào đám (do bà Ba Đón đảm nhiệm); rỗi mời Bà (3 xấp), rỗi mời Ông (Quan Thánh Đế Quân cùng hai người con của mình là Châu Xương và Quan Bình); rỗi mời Cô; rỗi mời Cậu; rỗi mời Tiên ở bàn Tổ (Bát Tiên – những nhân vật trong Đạo Giáo Trung Hoa); rỗi mời Chiến sĩ, rỗi An vị. Hát rỗi là hát nghi lễ, bà bóng thay mặt nhân dân bá tánh trong vùng mời Bà về chứng lễ và dâng lời cầu mưa thuận gió hòa, dân khang vật thịnh… lên Bà. Tuy là nghi lễ nhưng lại được thể hiện bằng điệu hát khi thì thánh thót, vút cao, lúc lại nỉ non, ai oán tạo nên nhiều cung bậc cảm xúc trong lòng người nghe.

Đi đôi với “hát rỗi” là “múa bóng” gồm các tiết mục: múa dâng chén bông, múa dâng lộc, múa dâng bông huệ, múa trống chầu đẹp mắt, vừa đủ tính trang trọng của một nghi lễ, vừa gần gũi với đời sống thường ngày, thỏa mãn nhu cầu thưởng thức nghệ thuật của nhân dân.

Năm nay (2011), một người trong xã đã “cúng” một chặp Địa Nàng để “làm vui cho Bà”. Là một chặp bóng – tuồng hài hước, hoạt cảnh mà hai nhân vật Địa, Nàng cùng ứng tác: Địa đòi ăn, Địa đau đẻ, Địa chấm chè tạo nên tiếng cười sảng khoái cho người xem.

Trong suốt thời gian diễn ra lễ cúng, ngôi miếu thường ngày tĩnh lặng, nay tấp nập người ra vào. Người đi xe, người đi bộ và ai cũng xách một xách trái cây, một bó hoa hay một mâm xôi, đặt lên trang, thắp hương, miệng lầm rầm khấn vái, khi về chỉ lấy lại một ít trái cây, một bông hoa hay xắt một vắt xôi để lấy lộc. Trong tâm thức của người dân chúng ta, tính Mẹ luôn đồng nhất với sự thiêng liêng, sự chở che, bảo bọc. Có lẽ vì vậy mà người ta tìm tới miếu Bà để giãi bày nỗi niềm, để tìm sự an ủi, yên bình, để cầu xin những điều mà vì những giới hạn của bản thân trong cuộc sống con người không thể vượt qua được. Năm tháng qua đi và miếu Bà Bình Nhâm đã và đang chứng kiến, tích trữ, lưu giữ những giá trị lịch sử, văn hóa, tâm linh cho những thế hệ mai sau.

Hạ Trúc