Các lễ tết trong năm của người Hoa Bình Dương

• ĐỖ TIÊN
• 26/07/2012

Ở Bình Dương cộng đồng người Hoa là cộng đồng cư dân có số lượng rất đông chỉ sau người Kinh (Việt). Họ cư trú tập trung nhiều nhất ở TX.TDM và các thị trấn như An Thạnh, Lái Thiêu (Thuận An), Tân Phước Khánh (Tân Uyên), Mỹ Phước (Bến Cát), Dầu Tiếng... Họ đóng vai trò đáng kể trong sự phát triển kinh tế - xã hội của địa phương. Về mặt văn hóa, người Hoa ở Bình Dương có một nền văn hóa truyền thống nhiều màu sắc. Nói đến người Hoa là nói đến Lễ hội chùa Bà, chùa Ông, đến múa lốt lân - sư -  rồng, đến câu đối (liễn), đến sự yêu chuộng màu đỏ và đèn lồng... Những màu sắc văn hóa kể trên được thể hiện trong đời sống sinh hoạt hàng ngày và đặc biệt là trong các ngày lễ, tết hàng năm. Đó là các lễ, tết như sau:

1.Tết Nguyên đán

Tết Nguyên đán là ngày tết long trọng nhất trong các ngày lễ truyền thống của người Hoa. Ngày tết được tính từ những ngày đầu năm mới, nhưng không khí náo nhiệt mừng đón năm mới bắt đầu từ những ngày cuối năm, cụ thể từ ngày 23 tháng chạp (23-12 AL). Đó là ngày đưa Táo quân về chầu Ngọc hoàng. Vào ngày này, các gia đình người Hoa ở Bình Dương đều làm lễ cúng đưa tiễn Táo quân. Các thực phẩm cúng Táo quân thường là đồ ngọt như  bánh, mứt, kẹo, chè... với ý nghĩa là Táo quân ăn ngọt để miệng lưỡi ngọt ngào tâu với Ngọc hoàng toàn những điều tốt đẹp về gia chủ, khi trở về mang nhiều điều may mắn cho gia chủ. Sau khi cúng tế ông Táo, mọi nhà đều vội vàng chuẩn bị đón tết.

Trong những công việc chuẩn bị đón năm mới của người Hoa ở Bình Dương, việc đầu tiên là dọn dẹp nhà cửa, còn gọi là “ tảo trần”, là  thu dọn vệ sinh cuối năm để “quét sạch bụi bặm” trong gia đình, đón một năm mới thật sạch sẽ, kỳ vọng vào sự tốt lành, may mắn, bình an. Sau khi đã dọn dẹp vệ sinh nhà cửa sạch sẽ, họ bắt đầu trang trí nhà cửa từ bàn thờ cho đến nhà bếp. Người Hoa ở Bình Dương không chưng mâm ngũ quả và cây mai như người Việt mà chưng hoa huệ, hoa cúc và các loại trái cây theo ý thích. Trái cây được họ ưa chuộng là quít, táo, lê... Đăc biệt người Hoa ở Bình Dương rất thích quít. Đó là loại trái cây được người Hoa cho là may mắn, vì xuất phát từ chữ Hán: ###Ó (một bên là chữ #¾“mộc”, một bên là chữ #ª “kiết”. “Kiết” có nghĩa là may mắn).

Một trong những công việc chủ yếu của việc chưng dọn nhà cửa của người Hoa ở Bình Dương là thay mới các câu đối (liễn) từ các trang thờ cho đến liễn tết dán cửa ra vào. Câu đối, theo âm Hán Việt là “liên”, tiếng Việt gọi là “ liễn”, là hai câu đối nhau từng từ, từng chữ nhưng ý lại liên quan đến nhau, âm vần hài hòa. Câu đối được viết trên giấy, trên kiếng hoặc được khắc trên gỗ. Ngày nay, câu đối còn được khắc trên chất liệu gần như nhựa cứng có độ bền rất cao. Tuy nhiên đa số người Hoa ở Bình Dương vẫn thích sử dụng câu đối viết trên giấy, loại giấy màu đỏ viết chữ bằng nhũ vàng hoặc mực đen. Câu đối được viết theo hàng dọc, gồm có câu xuất (câu thứ nhất), câu đối (câu thứ hai) và hoành phi. Hoành phi được dán phía trên giữa hai câu. Hoành phi thường có ít chữ nhưng có tính khái quát cao, thường thấy nhiều câu đối dùng chung một hoành phi.

 Tìm hiểu trong “Cội nguồn văn hóa Trung Hoa” thì câu đối bắt nguồn từ tục dán đào phù (lá bùa dán trên cửa) trong đêm giao thừa. Đào phù được làm từ hai miếng gỗ đào, trên đó vẽ hai anh em Thần trà và Úc lũy có tài bắt yêu ma, quỷ quái. Sau khi có sự hình thành văn từ đối trượng thời Ngũ Đại, từ hình thức đào phù dần xuất hiện câu đối. Câu đối được cho là sớm nhất ở Trung Quốc là câu đối:

Tân niên nạp dư khánh

Giai tiết triệu trường xuân

 (Năm mới lại thêm vui

    Tiết đẹp gọi xuân dài)

được Hậu Thục Chúa Mạnh Sưởng viết năm 984 thời Ngũ Đại. Sau đó, câu đối được tầng lớp thống trị của các triều đại phong kiến yêu thích và đề xướng, cùng với sự phát triển của giới văn nhân, mặc khách, câu đối cuối cùng trở thành một hình thức văn học rất đặc sắc của Trung Quốc và được sử dụng lưu truyền rộng rãi trong dân chúng. Nó trở thành một tập tục truyền thống của người Trung Quốc và được các lưu dân người Hoa mang theo trên đường ly hương tìm đất sống. Người Hoa dù đi bất cứ nơi đâu, tập tục dán liễn vẫn được gìn giữ và lưu truyền như máu chảy trong huyết quản họ. Và, người Hoa ở Bình Dương không nằm ngoài dòng chảy này.

Họ làm lễ cúng ông bà tổ tiên rất sớm, có người cúng vào ngày 28 AL, có người cúng vào ngày 29 AL, ít có người cúng vào ngày 30 AL như người Việt. Các món ăn cúng ông bà của họ có nhiều món hay ít món còn tùy vào điều kiện của từng gia đình. Nhưng thường thì có các món như gà luộc, thịt heo luộc, mì xào, bún xào, canh nấm... Theo phong tục của người Hoa Phước Kiến ở Thủ Dầu Một thì thức ăn cúng ông bà như thịt heo, thịt gà... thì phải chặt ra từng miếng nhỏ không để nguyên con hoặc nguyên một mảng thịt to. Ngược lại, nếu cúng thần linh thì để nguyên con hoặc nguyên mảng thịt to không được chặt nhỏ. Người Hoa ở Bình Dương chỉ cúng ông bà vào ngày cuối năm chứ không rước ông bà rồi cúng cơm trong cả 3 ngày tết như người Việt.

Lễ cúng giao thừa được người Hoa ở Bình Dương rất coi trọng. Đó là thời khắc giao nhau giữa năm cũ và năm mới, gọi là giao thời (có lẽ sau bị biến âm thành giao thừa). Đến giờ giao thừa (00 giờ đêm cuối năm), nhà nào cũng bày hương đèn, trà nước, bánh mứt, hoa quả ra phía trước cửa chính để cúng, họ gọi là cúng ông Trời. Đối với người Phước Kiến ở Thủ Dầu Một theo tục lệ xưa thì cúng giao thừa phải có 12 đĩa bánh mứt tượng trưng cho 12 tháng trong năm, năm nào nhuần thì bày 13 đĩa. Họ cúng bái rất thành khẩn, cầu đấng siêu nhiên cao nhất ban cho sự bình an, ấm no, hạnh phúc cho gia đình trong năm mới. Dần dần tục cúng giao thừa cũng được phổ biến rộng rãi trong cả cộng đồng người Việt và lễ vật cũng đơn giản hơn, có khi chỉ cần một quả dừa tươi và  một bình hoa là có thể cúng được. Sau khi cúng giao thừa xong, người Hoa ở Bình Dương thường rủ nhau đi đến các chùa, miếu, các cơ sở tín ngưỡng của cộng đồng mà phổ biến nhất là chùa Bà Thiên Hậu và các cơ sở tín ngưỡng ngoài cộng đồng như núi Bà Đen ở Tây Ninh, núi Sam ở Châu Đốc... Các cơ sở tín ngưỡng dù ở trong hoặc ngoài cộng đồng đều được họ đến lễ bái, miễn là nơi đó họ có thể liên lạc với thần linh để cầu cho năm mới bình an, công việc làm ăn thuận lợi...

Ngoài các món ăn, thức uống truyền thống như bánh tổ của người Hoa Phước Kiến họ Vương, trà mè của người Sùng Chính, việc ăn uống trong các ngày tết của người Hoa ở Bình Dương cũng có các loại dưa cải, dưa hành, củ cải muối, họ cũng kho thịt heo và hầu như họ cũng ăn bánh tráng, củ kiệu như người Việt. Khách tới nhà họ cũng đãi bánh mứt, uống nước trà.

Ở Bình Dương, người Hoa cũng có quan niệm trong những ngày tết phải  mặc đẹp. Bà con, bạn bè tới nhà chúc tết cho nhau, trẻ em được nhận những bao lì xì đỏ thắm. Người Hoa cũng xem trọng việc xông nhà vào sáng mùng một tết. Họ quan niệm: người đến nhà đầu tiên vào ngày đầu năm nếu hợp tuổi với gia đình thì họ sẽ gặp nhiều may mắn trong năm mới. Đối với một số người Hẹ theo truyền thống xưa thì vào ngày mùng một tết cả nhà đều ăn chay. Việc ăn chay không ngoài mục đích cầu mong cho năm mới được “mưa thuận gió hòa”, bình an và hạnh phúc.

Ngoài việc dán câu đối ngày xuân, một đặc trưng văn hóa khác của người Hoa ở Bình Dương là nghệ thuật múa lốt như múa lân, múa rồng. Ở nơi nào có đông người Hoa sinh sống khi tết đến rất dễ nhận ra bởi không khí sôi động, náo nhiệt của tiếng trống, tiếng chiêng múa lân, múa rồng vang vọng khắp nơi. Từng đội lân, rồng thay nhau biểu diễn trên khắp các nẻo đường, nếu được gia đình nào mời, các chú lân, rồng sẽ vào nhà chúc tết gia chủ để được nhận lì xì. Sinh hoạt văn hóa tết của người Hoa ở Bình Dương rất nhộn nhịp, không khí nhộn nhịp ngày tết của cộng đồng người Hoa ở Bình Dương kéo dài cho đến rằm tháng giêng.

2.Tết Nguyên tiêu (ngày 15-1 AL còn gọi là rằm tháng giêng)

Tết Nguyên tiêu có ở Trung Quốc từ rất lâu đời. Nguyên tiêu là ngày trăng tròn đầu năm, mọi nhà đều ăn tết tượng trưng cho sự đoàn kết, hòa thuận, hạnh phúc trong nhà. Trong ngày này, mọi công việc đều tạm ngưng để gia đình đoàn tựu vui chơi. Trong cộng đồng người Hoa ở Bình Dương, ngày Tết Nguyên tiêu là ngày lễ hội Bà Thiên hậu du xuân, hầu hết người Hoa đều tập trung vui hội. Họ đi lễ chùa, miếu. Họ tập trung ra đường để xem đám rước kiệu Bà. Các gia đình người Hoa ở hai bên đường có kiệu Bà đi qua thì bày hương án ra trước nhà để cúng bái cầu Bà phù hộ cho gia đình năm mới được bình an, nhiều may mắn, tốt lành...

3.Tết Thanh minh

Tết Thanh minh ở vào khoảng giữa tháng 3 âm lịch. Như hai câu thơ trong  Truyện Kiều của Nguyễn Du viết về Tết Thanh minh:

“Thanh minh trong tiết tháng ba

   Lễ là tảo mộ, hội là Đạp thanh”

Tết Thanh minh đã có ở Trung Quốc từ rất lâu đời. Ở Bình Dương, vào ngày này, người Hoa thường tụ tập gia đình cùng nhau đi tảo mộ người thân. Cả gia đình ra nghĩa trang để dọn dẹp, sửa sang lại mộ của người thân. Sau đó bày hoa quả, hương đèn cùng các món như tam sên (thịt heo, trứng vịt, tôm hoặc mực), heo quay, gà luộc... bên cạnh mộ người thân để cúng bái. Các món ăn được bày cúng thì tùy điều kiện của  từng gia đình. Riêng người Sùng Chính còn có món bánh đậu đen dùng để cúng trong Tết Thanh minh. Cúng bái xong họ quây quần lại cùng nhau ăn uống, trò chuyện. Đôi khi ngày thanh minh còn là ngày hẹn hò của những đôi tình nhân tại nghĩa trang. Đặc biệt, người Hoa Phước Kiến ở Thủ Dầu Một không đi tảo mộ vào ngày thanh minh, chỉ tảo mộ lần đầu vào ngày này, sau đó họ sẽ tảo mộ vào ngày đông chí. Đối với người Phước Kiến, ngày đông chí mới là ngày tảo mộ. 

4.Tết Đoan ngọ (ngày mùng 5-5 âm lịch)

Theo người Hoa, Tết Đoan ngọ là ngày kỷ niệm Khuất Nguyên. Người Hoa ở Bình Dương, nhất là cộng đồng người Phước Kiến ở Thủ Dầu Một có phong tục gói bánh ú lá tre. Để chuẩn bị cho ngày này, người Hoa đi tìm hái lá tre, loại tre tàu có lá to để gói bánh. Trước kia công việc này được các thanh thiếu niên rất thích vì đây là dịp để đi dã ngoại với bạn bè. Nhưng hiện nay thì tất cả đều mua, kể cả lá tre đều có người bán sẵn. Bánh ú được làm từ nếp, có người thích trộn với đậu đen hoặc đậu đỏ, nhân bánh gồm thịt kho, măng kho, hột vịt muối, nấm đông cô, tôm khô, mỗi thứ một miếng nhỏ gói vào trong. Trong cộng đồng người Hoa ở Bình Dương, nhất là người Hoa Phước Kiến ở Chánh Nghĩa (TX.TDM) không khí Tết Đoan ngọ rất nhộn nhịp với việc gói bánh. Nhà nào cũng gói, nếu không thì thuê người gói. Có gia đình gói bánh không chỉ để cúng mà còn để tặng bạn bè, tặng những gia đình đang có tang trong bà con, xóm giềng. Đối với người Phước Kiến, các gia đình đang có tang thì không gói bánh ú. Điều này không giải thích được vì họ chỉ biết đó là phong tục phải làm theo. Ngoài bánh ú là món chính, còn có các món như mì xào hoặc bún xào, thịt heo luộc hoặc heo quay, thịt gà, hoa quả.. (tùy theo từng gia đình) là những món để cúng trong ngày Tết Đoan ngọ. Được biết, phong tục cúng bánh ú trong ngày Tết Đoan ngọ xuất phát từ lòng cảm phục Khuất Nguyên. Khuất Nguyên là người nước Sở, sống dưới triều Sở Hoài Vương thời chiến quốc ở Trung Quốc. Ông là người trung hậu, học rộng tài cao, hết lòng cống hiến tài năng cho triều đình nhưng lại bị kẻ xấu hãm hại bị đày đến Giang Nam. Do quá thất vọng, uất ức đối với nhân tình thế sự, ông đeo đá gieo mình xuống sông Mịch La tự vẫn đúng vào ngày mùng 5-5 âm lịch. Cảm phục tài năng và đạo đức của Khuất Nguyên, nhân dân bèn gói rất nhiều bánh nếp thả xuống sông để cá ăn bánh đừng xâm phạm thi thể của ông. Phong tục gói bánh nếp trong ngày Tết Đoan ngọ trở thành phong tục truyền thống được người Hoa ở Bình Dương gìn giữ và lưu truyền cho đến ngày nay.

5.Tết Trung thu (ngày 15-8 âm lịch còn gọi là rằm tháng 8)

Trong năm, trăng rằm tháng 8 là trăng tròn nhất, sáng nhất. Đối với người Hoa, trăng tròn dễ liên tưởng đến sự đầy đặn, dễ liên hệ đến sự đoàn viên. Vì vậy mà có tục ăn Tết Trung thu, còn gọi là Tết Trông trăng. Ở Trung Quốc còn có nhiều sự tích về Tết Trung thu, có một sự tích kể rằng: vào một đêm trăng tròn rằm tháng tám, vua Đường Minh Hoàng nằm mộng thấy mình được dạo chơi cung Quảng Hàm ở mặt trăng (cung trăng). Những nàng tiên lộng lẫy trong vũ điệu Nghê thường làm nhà vua say đắm. Vua đột ngột tỉnh giấc, mơ màng tiếc nuối cảnh thần tiên bèn định ra lệ trông trăng vào ngày rằm tháng tám hàng năm, dần dần trở thành Tết Trung thu. Vào ngày này mọi người tổ chức hội hè vui chơi, gia đình tề tựu vui vẻ cùng nhau uống trà, ăn bánh, ngắm trăng. Bên ngoài, cộng đồng tổ chức cho trẻ em rước đèn lồng, múa lân, múa rồng rất vui nhộn. Tuy nhiên, những năm gần đây, trong cộng đồng người Hoa ở Bình Dương hầu như không tổ chức cho trẻ em rước đèn và múa lân, múa rồng như trước kia. Có lẽ do cuộc sống ngày càng bận rộn họ ít quan tâm tới việc vui chơi. Ngoài ra có một số người cho rằng vì không còn các trường học của người Hoa như trước nên không có người tổ chức, trẻ em người Hoa vui chơi cùng với trẻ em người Việt dưới sự tổ chức của trường học hoặc của phường, xã. Hiện tại ở Bình Dương, không khí Tết Trung thu được thể hiện nhộn nhịp nhất là các quầy hàng bánh trung thu mọc lên trên khắp các đường phố. Tết Trung thu là dịp để mọi người tặng bánh cho nhau. Tục lệ ăn bánh hình mặt trăng vào ngày rằm tháng tám có từ thời Bắc Tống ở Trung Quốc. Bánh nướng hoặc bánh dẻo đều có hình tròn, tức là hình của mặt trăng. Ăn bánh ngọt, ngắm trăng tròn, đó cũng là một kỳ vọng vào sự ngọt ngào viên mãn của cuộc sống. 

6.Tết đông chí

Ngày đông chí ở vào khoảng giữa tháng 12 âm lịch. Vào ngày này người Hoa ở Bình Dương có tục ăn chè trôi nước (chè bột nếp vò viên tròn). Hầu hết các gia đình người Hoa đều làm lễ cúng chè trôi nước, hoa quả... Ăn chè trôi nước trong ngày này với ý nghĩa là mỗi người được lớn thêm một tuổi. Chè trôi nước đối với người Hoa còn có ý nghĩa là sự viên mãn, ngọt ngào, sự đoàn viên, hạnh phúc, nó gắn liền với những điều mong ước tốt lành cho bản thân con người. Đối với người Phước Kiến, ngày đông chí còn là ngày đi tảo mộ. Chỉ những ngôi mộ mới táng thì người thân mới tảo mộ vào Tết Thanh minh trong lần đầu, sau đó sẽ tảo mộ vào ngày đông chí.

Ngoài các lễ, tết truyền thống kể trên, người Hoa Phước Kiến ở Thủ Dầu Một còn có thói quen ăn thịt dê nấu với thuốc Bắc vào ngày Lập đông. Trong ngày này hầu hết các gia đình người Hoa Phước Kiến đều nấu món này cho cả gia đình mỗi người ăn một ít. Món ăn này thích hợp trong thời tiết lạnh giá của mùa đông, đây có lẽ là một thói quen được người Hoa mang theo từ cố hương Trung Hoa. Tuy nhiên, thời tiết ở Bình Dương không thể hiện rõ 4 mùa như ở Trung Quốc, hầu như ở đây không có quan niệm về mùa đông, nhưng người Hoa ở Bình Dương vẫn giữ thói quen này gần như là một phong tục. 

ĐỖ TIÊN