Khả năng phát triển nghề sơn mài Tương Bình Hiệp - Bình Dương

• Hội KHLS Bình Dương
• 17/08/2012

Theo kết quả điều tra của Tổ chức JICA (Nhật Bản) hiện nay Việt Nam có 2.017 làng nghề, nhưng theo thống kê của Hiệp hội Làng nghề Việt Nam, cả nước có tới 2.790 làng nghề. Các làng nghề này được phân bố hầu khắp trên đất nước, trong đó làng Tương Bình Hiệp ở Bình Dương là một trong những làng nghề về sơn mài có truyền thống lịch sử gần 300 năm trên đất Thủ.

Trải qua nhiều thăng trầm biến động, nghề sơn mài làng Tương Bình Hiệp vẫn tồn tại và phát triển cho đến ngày nay. Tuy nhiên, trước quá trình công nghiệp hoá và đô thị hoá nông thôn với hàng loạt các khu công nghiệp đã và đang diễn ra một cách mạnh mẽ trên khu vực toàn tỉnh Bình Dương đã làm cho làng nghề sơn mài truyền thống này phải đứng trước những thách thức mới trên con đường phát triển.

Vậy những yếu tố nào có thể giữ chân cho làng nghề này không bị mai một và những điều kiện nào giúp nghề thủ công sơn mài này phát triển được bền vững?

1.      Yếu tố văn hóa, truyền thống và ứng dụng

Bình Dương là 1 tỉnh vốn có nhiều làng nghề truyền thống như: nghề gốm, nghề mộc, nghề vẽ tranh kiếng…Mỗi một làng nghề là mỗi nét đặc trưng riêng về văn hóa của từng cộng đồng cư dân đang sinh sống và gắn bó với nghề. Nếu như nói đến gốm sứ là nói đến văn hóa của người Việt gốc Hoa tại làng gốm Lái Thiêu, Tân Phước Khánh thì khi nói về sơn mài người ta nghĩ ngay đến làng sơn mài Tương Bình Hiệp với nét văn hóa, mỹ thuật của người Việt gốc Trung, Bắc.

Do điều kiện lịch sử, những cuộc di dân đã đưa các lớp thợ mỹ thuật dân gian từ đất Quảng Bình, Thuận Hóa, du nhập nghề sơn vào xứ Đồng Nai, Gia Định. Vốn mang trong người những tinh hoa văn hóa của vùng đất phương Bắc lại kết hợp gắn bó với điều kiện địa lý tự nhiên đất phương Nam nên làng sơn mài Tương Bình Hiệp đã sớm tạo nên phong cách riêng, đặc thù của nơi đây. Những người thợ sơn mài ở làng Tương Bình Hiệp này đa phần là nông dân trở thành nghệ sĩ dân gian hoặc những nghệ nhân khéo tay vì vậy trong nghệ thuật sáng tạo của mình họ không thể tách rời khỏi ảnh hưởng của nền văn hóa dân tộc. Xuất phát từ đặc trưng này, những nghệ nhân sơn mài nơi đây không những đã kế thừa nét văn hóa mỹ thuật truyền thống của dân tộc mà còn phát huy những giá trị văn hóa của địa phương để tạo nên nét đặc sắc riêng của làng nghề. Các đề tài về thiên nhiên, dân gian hay lịch sử đều mang đậm bản sắc chung của văn hóa dân tộc. Với các môtip chung ở những bức tranh sơn mài thường thấy là các chủ đề về tứ thời, ngư tiều canh mục, long lân quy phụng, các danh lam thắng cảnh ở Việt Nam…Nét văn hóa mỹ thuật này hòa quyện vào dòng chảy văn hóa chung của cả nước vì vậy nó không chỉ có giá trị về văn hóa mà còn mang dấu ấn lịch sử của dân tộc, góp phần vào văn hóa truyền thống Việt Nam.

Ngày nay, trước nhu cầu tiêu dùng ngày càng đa dạng, các sản phẩm sơn mài Tương Bình Hiệp làm ra không những có giá trị về mặt văn hóa thưởng lãm nghệ thuật mà còn mang ý nghĩa ứng dụng cao trong đời sống. Từ các sản phẩm gia dụng nhỏ như tô, chén, đũa, muỗng, khai, hộp…đến những sản phẩm có kích cỡ lớn như bàn, tủ, giường, ghế, salon, kệ thờ…làm bằng sơn mài đều trở thành những vật không thể thiếu trong mỗi gia đình. Điều này chứng tỏ rằng các sản phẩm sơn mài được ưa chuộng nhiều trong nhân dân, đáp ứng được không chỉ nhu cầu về văn hóa mỹ thuật mà còn về nhu cầu đời sống thiết thực hàng ngày. Sơn mài Tương Bình Hiệp đã làm được điều mà mỹ thuật đề ra là gắn nghệ thuật với thực tiễn con người.

Nói đến yếu tố văn hóa người ta hay nhắc đến văn hóa ứng xử trong lao động. Ở đây là văn hóa ứng xử trong nghề sơn tại làng sơn mài Tương Bình Hiệp. Nếu như trong các nhà máy, công ty với mô hình công nghiệp thì mối quan hệ chủ-tớ là khá rạch ròi và sòng phẳng, còn mối quan hệ thầy- thợ trong nghề sơn mài tại làng Tương Bình Hiệp lại khác. Mối quan hệ này thể hiện khá rõ nét văn hóa cộng đồng của vùng dân cư lúa nước. Người chủ của các doanh nghiệp sơn mài Tương Bình Hiệp mà chúng tôi tiếp xúc tỏ ra khá thân thiện với thợ của mình, đối với họ dường như tất cả nhân viên của mình là anh em, con cháu trong nhà. Mà quả thật cũng đúng như vậy vì phần đông những người thợ tại đây là hàng xóm, láng giềng hoặc quan hệ thân tộc với nhau. Không chỉ gắn bó với nhau trong giờ làm mà các dịp giỗ tổ hay đám tiệc ma chay, cưới hỏi… họ lại hỗ trợ giúp đỡ cùng nhau, bất kể chủ hay thợ. Chất keo tình cảm chính là sợi dây liên kết giữa những người thợ với chủ lại với nhau cho nên thông thường thợ sơn ít hay đổi chổ làm vì đã nặng sâu nghĩa tình với người chủ. Mối quan hệ giữa chủ-thợ là một nét đẹp văn hóa rất đáng được trân trọng và giữ gìn, bởi lẽ trong bối cảnh xã hội hiện nay con người thường ít cảm thông, chia sẻ lẫn nhau.

Văn hóa nghề thủ công còn được thể hiện ở hệ thống các bí quyết và quy trình nghề, các phong tục tập quán, lễ hội của làng nghề thủ công truyền thống. Cũng như các nghề thủ công khác, sơn mài Tương Bình Hiệp cũng lưu truyền các bí quyết kinh nghiệm chủ yếu trong phạm vi gia đình, dòng tộc, ít khi được truyền ra ngoài. Chính điều này đã làm cho mỗi một sản phẩm mang một nét văn hóa riêng của từng cơ sở và không thể giống nhau. Chung một làng nghề nhưng mỗi gia đình là mỗi cách làm cốt vóc, mỗi phong cách trang trí khác nhau tuy cũng dựa trên 25 giai đoạn như nhau, có gia đình thì thiên về sơn mài cẩn trứng, có cơ sở lại có thế mạnh là vẽ chìm, có nghệ nhân lại thạo về sơn ta với các sản phẩm nhỏ, có những cơ sở lại chỉ làm các loại hàng lớn….Đó là chưa kể đến từng khâu, từng giai đoạn khác nhau, có người giỏi việc phối màu, có thợ lại thích cưa mài ốc, có người lại thích quét sơn…Như vậy, chỉ trong cùng một làng, làm cùng một nghề sơn nhưng đã có sự phong phú về văn hóa nghề. Cho nên làng sơn mài tại đây như là một bức tranh thu nhỏ về nét văn hóa của một cộng đồng dân cư đang sinh sống và làm nghề tại địa phương.

Phong tục truyền thống, các ý nghĩa tôn sư trọng đạo trong nghề cũng được nhắc đến hàng năm thông qua các ngày giỗ tổ nghề sơn. Nếu như trước đây nghề sơn ở Tương Bình Hiệp có ngày giỗ tổ chung với nghề mộc vì nghề sơn có liên quan trực tiếp với nghề mộc thì ngày nay sơn mài Tương Bình Hiệp đã cúng tổ nghề riêng. Thực ra, ngày giỗ tổ là ngày để các thế hệ thầy thợ, các bậc nghệ nhân cao niên cùng nhau tụ họp lại dưới ngôi nhà chung là làng Tương Bình Hiệp để ôn lại những câu chuyện cũ trong nghề, để nhớ về một thời vàng son cùng nhau làm ngày làmđêm không nghỉ để kịp giao hàng. Ngày này hiện nay được UBND xã Tương Bình Hiệp quan tâm và tổ chức thành buổi lễ truyền thống nghề sơn khá long trọng và thân mật. Phong tục này cần được duy trì và phát triển thêm để người thợ sơn mài trong xã có nơi để gặp gỡ trao đổi thêm kinh nghiệm, đồng thời cũng là nơi để vinh danh những nghệ nhân ưu tú góp phần rạnh danh sơn mài đất Thủ.

Tóm lại, văn hóa là yếu tố không thể thiếu trong mỗi nghề thủ công. Theo Luật Di sản văn hóa, nghề thủ công truyền thống là một trong 7 lĩnh vực của di sản văn hóa phi vật thể. Đó là những “sản phẩm tinh thần gắn với cộng đồng hoặc cá nhân, vật thể và không gian văn hóa liên quan; có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học, thể hiện bản sắc của cộng đồng; không ngừng được tái tạo và được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác bằng truyền miệng, truyền nghề, trình diễn và các hình thức khác”. Theo đó, sơn mài truyền thống là sản phẩm của văn hóa Việt Nam, là tinh hoa văn hóa của cộng đồng dân cư làm nghề.

2.     Lực lượng lao động

Với lợi thế về bề dày lịch sử kinh nghiệm trong nghề sơn, Tương Bình Hiệp đã trở thành chiếc nôi của sơn mài không chỉ trong tỉnh Bình Dương mà còn cả trong khu vực Đông Nam Bộ. Những thế hệ nghệ nhân tâm huyết với nghề sơn vẫn còn đó, như: bác Tám Khiêm, bác Ba Lắm, bác Ba Tuyền…Và những thế hệ tiếp nối vẫn đang từng ngày say sưa giữ nghề, tìm những hướng đi mới cho sự phát triển của sơn mài, đó là chú Linh (chủ sơn mài Tư Bốn), chú Tịnh (giám đốc cơ sở sơn mài Định Hòa), thầy Thái Kim Điền (trường Trung cấp Mỹ thuật Bình Dương)…Bên cạnh đó, đội ngũ những người thợ trẻ đang làm việc tại các cơ sở sơn mài hay những lớp học sinh được đào tạo chính quy từ trường Trung cấp mỹ thuật Bình Dương đã đang và sẽ là những nguồn nhân lực mới bổ sung vào danh sách những người được vinh danh trong làng sơn mài Tương Bình Hiệp.

Người làm sơn mài trong làng Tương Bình Hiệp phần lớn là những lao động tại địa phương. Đa phần trong số họ đã được tiếp thu học hỏi nghề từ những người trong gia đình hoặc chính bản thân họ đã từng là chủ của các cơ sở sản xuất kinh doanh sơn mài thời trước nhưng vì thiếu vốn đã phải bỏ nghề ra làm công thợ cho các doanh nghiệp lớn. Chính vì vậy ở họ vốn kinh nghiệm về kỹ thuật ắt hẳn không thiếu và cũng rất yêu nghề (nên mới không bỏ nghề mà chỉ chuyển sang làm công thợ). Bên cạnh đó, những nghệ nhân lão thành, gắn bó suốt đời với nghề sơn, lúc nào cũng sẳn sàng làm cố vấn cho những người thợ trẻ. Ở họ, ý thức trách nhiệm trong việc truyền nghề và giữ nghề là rất lớn. Số lượng những nghệ nhân ưu tú này tuy không còn nhiều nhưng họ chính là động lực thúc đẩy và là bệ phóng cho việc giữ gìn và bảo tồn những giá trị văn hóa của nghề sơn mài Tương Bình Hiệp. Nói đến lực lượng lao động của nghề sơn không thể không kể đến những học sinh đang theo học khoa sơn mài tại trường Trung cấp Mỹ thuật Bình Dương. Đây có thể nói là lực lượng nồng cốt, chủ yếu sau này, bởi lớp người trẻ này phần đông là con, cháu của những gia đình có truyền thống sơn mài tại Bình Dương, lại được trang bị và tiếp thu những kiến thức, kỹ thuật mới, hiện đại một cách chính quy từ trường lớp cho nên họ sẽ là chủ nhân mới của làng sơn mài Tương Bình Hiệp.

Nói chung, trước những yếu tố đáng phấn khởi về cơ cấu lao động tại chổ của nghề sơn mài tại địa phương Tương Bình Hiệp, chúng ta có thể khẳng định đây sẽ là một trong những tiềm năng lớn để phát triển làng nghề này trong tương lai.

3.     Cơ sở hạ tầng

Hệ thống các đường giao thông trong xã Tương Bình Hiệp và các tuyến liên xã nối liền với các trục đường chính hiện nay đã được mở rộng và láng nhựa nên rất thuận lợi trong việc đi lại, vận chuyển và trao đổi sản phẩm.

Điện khí hóa đã 100% phủ kín các hộ gia đình trong toàn xã nên các cơ sở sơn mài hoàn toàn có thể yên tâm với hệ thống máy móc hỗ trợ sản xuất và các trang thiết bị phục vụ cho đời sống sinh hoạt.

Chợ Tương Bình Hiệp, UBND xã, trường học và các cơ sở y tế trong xã đều nằm trên trục đường chính dẫn vào khu vực làng sơn mài nên người thợ thủ công rất dễ dàng mua sắm và chăm sóc cho gia đình nhằm yên tâm học hỏi và phát huy tay nghề, nâng cao kỹ thuật cho làng nghề ngày càng phát triển.

Nói chung, mạng lưới điện đường, trường trạm tại xã Tương Bình Hiệp hoàn toàn có thể phục vụ tốt cho sự phát triển chung của làng nghề sơn mài tại địa phương.

4.     Phát triển du lịch

Trong quá trình hội nhập và mở cửa như hiện nay, du lịch được xác định là ngành công nghiệp mũi nhọn cần phải được quan tâm nhiều. Bởi lẽ đó nên các ngành nghề gắn liền với du lịch luôn được nhắc đến. Một trong nhiều ngành được đề cập đến thường xuyên đó là các ngành nghề thủ công truyền thống. Nét văn hóa đặc sắc truyền thống của các ngành nghề này chính là điểm thu hút khách du lịch. Vì thế du lịch làng nghề là định hướng rất tốt cho việc phát triển tiềm năng các nghề thủ công.

Ở Bình Dương, khi du khách đến tham quan du lịch tại đây, hướng dẫn viên thường nhắc đến làng sơn mài Tương Bình Hiệp. Tuy nhiên chỉ khi nào khách du lịch đề nghị tham quan thì hướng dẫn viên mới dẫn vô xem thực tế, nhưng thật sự chúng tôi hiểu được sự bối rối của các hướng dẫn viên du lịch này. Bởi khi khách đến tham quan, mua sắm thì Tương Bình Hiệp lại không có một nơi để khách dừng chân, mỗi cửa hàng một kiểu trưng bày và kinh doanh riêng nên khách rất ngỡ ngàng. Sự quan tâm của khách du lịch đối với làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp thật sự là rất lớn nhưng vì nơi đây chưa đáp ứng được nhu cầu làm hài lòng du khách.

Chính bởi lẽ trên nên nếu chúng ta làm tốt và đáp ứng được nhu cầu của khách du lịch trong và ngoài nước thì chắc chắn đây sẽ là hướng đi đầy tiềm năng cho sự phát triển làng sơn mài.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1.   Bảo tồn di sản văn hóa nghề truyền thống và phát triển du lịch văn hóa, TS Lê Thị Minh Lý, Ủy viên BCH Hội DSVH Việt Nam

2.   Truyền thống sơn mài Bình Dương và định hướng trong xu thế hội nhập, Thái Kim Điền, trường Mỹ thuật Bình Dương.

3.   Doanh nghiệp sản xuất sơn mài tìm đường hội nhập, Hòa Nhân, Bình Dương online.

4.   Đề tài trong tranh sơn mài Bình Dương qua các thời kỳ, Vũ Thanh Trung.

5.   Nguyễn Kim Hương (2005), Làng nghề thủ công truyền thống tại tỉnh Bình Dương trong bối cảnh công nghiệp hóa – hiện đại hóa, Luận văn thạc sĩ văn hóa học, Trường Đại học Khoa học Xã hội nhân văn TPHCM.

Hội Khoa Học Lịch Sử Bình Dương