“Cải Lương Hương Chính” Ở Nam Kỳ Thời Thuộc Pháp

• Dương Văn Triêm, Hồ Thị Thanh
• 04/12/2022

“Cải lương hương chính” chữ Hán “改 良 鄉 政” nghĩa là “sửa đổi” hay “thay đổi chế độ trong hương thôn”; tiếng Pháp “réforme des communes annamites”. Ngoài ra trong tiếng Pháp còn có những từ khác đề cấp đến “cải lương, cải cách”  réformes, perfectionner, moderniser, renouveler.

Khi nói đến “cải lương”, người ta thường nghĩ chỉ có xảy ra ở Bắc kỳ. Do đây là vùng đất bảo hộ, nên người Pháp cần thiết phải cải cách để nắm làng xã nơi đây; chứ ít ai nghĩ đến ở Nam kỳ vùng đất thuộc địa cũng cần thiết phải cải lương.

Xét về thời gian, quá trình cải lương diễn ra ở Nam kỳ trước, rồi sau mới đến Bắc kỳ và Trung kỳ.

Công cuộc cải lương của Pháp ở Nam kỳ, đến nay vẫn còn những nhận định khác nhau. 

Sự chưa thống nhất này, xuất phát từ nhiều nguyên nhân, nhưng suy cho cùng vấn đề nằm ở khâu tài liệu. Việc thiếu nguồn tài liệu gốc đã làm cho việc nhận định bị hạn chế, như câu chuyện “Thầy bói xem voi”. Đa phần người ta chỉ sử dụng tài liệu thứ cấp, thành ra sai của người này, người “sao chép” sau cũng sai theo, dẫn đến “sai dây chuyền”. Đơn cử 2 trường hợp sau đây:

(1) Đại hương cả là chức cao hơn Hương cả.

Theo châu tri  số 222 ngày 24 tháng 11 năm 1916, của Thống đốc Nam kỳ, hương chức giữ chức Hương cả từ đủ 3 năm thì sẽ được phong làm Đại hương cả. Đại hương cả là chức danh, chứ không phải chức vụ và cũng không phải là chức lớn hơn Hương cả.

(2) Đợt cải lương vào năm 1904, Pháp tách chức năng hành chính của nhà việc ra khỏi đình làng.

Việc tách “chức năng hành chính của nhà việc ra khỏi đình” là tách cái gì, tách ra làm sao và tách để làm gì?

Đình làng là trụ sở làm việc của Bàn hội tề (được gọi chung là nhà việc, nhà hội đồng, tòa đốc lý, nhà công sở) nếu làng nào có điều kiện, có công nho (budgets communaux - ngân sách địa phương) thì xin cất trụ sở riêng, còn không thì vẫn dùng đình làng.

Xem trọn bộ tại đây

Dương Văn Triêm, Hồ Thị Thanh